“Bütün dünya bir sahnedir…
Ve bütün erkekler ve kadınlar
sadece birer oyuncu…
Girerler ve çıkarlar.
Bir kişi birçok rolü birden oynar,
Bu oyun insanın yedi çağıdır…
İlk rol bebeklik çağıdır,
Dadısının kollarında agucuk yaparken…
Sonra mızıkçı bir okul çocuğu…
Çantası elinde, yüzünde sabahın parlaklığı
Ayağını sürerek okula gider…
Daha sonra aşık delikanlı gelir,
İç çekişleri ve sevgilinin kaşlarına yazılmış şiirleriyle…
…”
(Shakespeare, 2019)
Hayat sahnesindeki rollerimiz nelerdir? Peki, Shakespeare’in de dediği gibi her sahnede rolümüz değişir mi? Bir anda kendimizi hiç tanıdık gelmeyen bir rolde bulur muyuz? Öğrenebilir miyiz bu rolleri? Hayat sahnesindeki tüm rollerimizi seçebilir miyiz? Anne, baba, eş, çocuk, kardeş, arkadaş, iş insanı…
Karpman (1968), geliştirdiği bir modelle “sağlıksız aile” kavramında görülebilecek rollere değinmiştir. “Drama Üçgeni” adını verdiği bu modeli, insanların birbirleriyle ilişkilenirken girdikleri bazı rolleri açıklamak üzere ortaya koymuştur. Bu modelde insanların başkalarından ne istediklerini ve neye ihtiyaç duyduklarını açıkça belirtmeden bu ihtiyaçların karşılanmasını isteme döngüsünde sıkışıp kaldıklarını belirtir. Modele göre üç temel rol vardır: Kurtarıcı, kurban ve suçlayıcı roller. Ancak bu roller sabit değildir, zaman zaman değişebilir. Farklı koşullar belirli bir davranış kalıbını benimsemeye yönlendirebilir. Böylece kişi modeldeki üç rolü de farklı durumlarda sergileyebilir. Aynı zamanda bu rollerin birey için ilgi, ihtiyaç duyulma, güç elde etme gibi ikincil kazanımları da vardır.
Karpman’ a göre (1968), bu rollere bakılacak olunursa;
Kurtarıcı rolünü benimseyen kişi, başkalarının sorumluluğunu almaya hazırdır. Kişinin yardım istemesine fırsat vermeden problem yaşayan herkese yardım etmek ister. Fedakârlık yapar ve kendinden ödün verir. Devamlı başkalarını mutlu etmeye çalışır. Bu roldeki kişiler karşılık görmediklerini hissedip kızdıklarında suçlayıcıya, fark edilmediklerinden yakınmaya başladıklarındaysa kurbana dönüşebilirler. (Escaping Conflict and the Karpman Drama Triangle, 2022).
Kurban rolündeki kişiler kendilerini mağdur ve güçsüz hissederler. Sorun çözemezler, sorumluluk almaktan kaçarlar. İç görü oluşturmakta zorlanırlar. Birilerinin kendilerine devamlı yardım etmesini beklerler. Kurtarıcıya bağımlıdırlar. Mağdur olacakları bir durum olmazsa bunu yaratacak bir suçlayıcı ararlar. (Zimberoff, 2021 & Escaping Conflict and the Karpman Drama Triangle, 2022).
Suçlayıcı rolünde ise kişiler, kendisini diğerlerinden üstün görürler. İstedikleri olmadığında öfkelenirler. Hissettikleri utanç, yetersizlik, güçsüzlük gibi olumsuz duyguları öfke olarak dışa vurmaya eğilimli olurlar. Kurban üzerinde kontrol sağlarlar. Kurban rolünde olan bireyler kendi gelişim süreçleri içinde daha sonra suçlayıcı rolünü üstlenen bireylere dönüşebilirler. (Zimberoff, 2021 & Escaping Conflict and the Karpman Drama Triangle, 2022).
Bandura (1977)’ ya göre bireyler, davranışları, etkileşim, gözlem ve taklit yoluyla öğrenirler. Öğrenmenin başladığı ilk yer olan aile ortamı, aynı zamanda drama üçgenindeki rollerin benimsenmeye başladığı ilk yer olarak düşünülebilir.
Sınırlar iç içe geçerse:
Özellikle sınırların iç içe geçmiş olduğu ailelerde drama üçgenindeki roller daha çok benimsenebilir. Sınırların olmadığı ya da iç içe geçtiği ailelerdeki bireyler, özerklik eksikliği hissedebilirler. Bağımsız hayatlarına sahip olmaya çalıştıklarındaysa kendilerini suçlu ve dışlanmış olarak görebilirler. Bu durum kişinin kurban rolünü benimsemesinde etkili olabilir. Sınırların iç içe geçmesi sadece kurban rolü için değil drama üçgenindeki diğer rollerin de benimsenmesini tetikleyebilir. Sınır belirsizliği ve geçişliliği olan ailelerde, birey, kendisini başkalarının duygularından da sorumlu hissedebilir. Kendi ihtiyaçlarını karşıladığında utanç duygusuyla başkalarının ihtiyaçlarını kendi ihtiyaçlarının önüne koyabilir. Bu da kurtarıcı rolü üstlenmek için kişiye zemin hazırlar.
Zimberoff (2021)’a göre kurtarıcı, yardım ediyormuş gibi görünerek kişi ve olayları kontrol edebilir. Kurtarıcıların birçoğu kurban olma deneyimini yaşamış kişilerdir. Sınırların olmadığı ailelerde çocuğa ağır sorumluluklar vermek, çocuğun yetişkin olduğunda kurtarıcı rolünü benimsemesine neden olabilir. Örneğin, kardeşin tüm sorumluluğunu vermek, anne-baba arasında arabuluculuk yapmak gibi sorumluluklar, çocuk için fazla olabilir. Bu tür ağır sorumluluklar çocuğun kendi sorumluluklarına ve ihtiyaçlarına odaklanmasını da engelleyebilir (Dysfunctional Families and Drama Triangle, 2022).
Ailelerde sınırların iç içe geçmesi, ailenin çatışma çözme becerisini olumsuz etkileyebilir. Örneğin suçlayıcı rolünü benimseyen bireyler, yaşanan çatışmayı çözmek yerine, duygusal kırgınlıklardan kaçınmayı tercih edebilirler veya kendini korumak için öfke duygusuna sığınabilirler. Bu da aile bireyleri arasındaki mesafeyi arttırabilir (Cory, 2022).
Sınırlar katı olduğunda:
Aile içinde sadece sınırların iç içe geçmesi değil, sınırların katılığı ve çok fazla kuralın olması da drama üçgeninin oluşmasına zemin hazırlayabilir. Bu zeminle; çocuklar kendilerine, kendi hislerine ve kendi gerçeklik algılarına güvenmede zorluk yaşayabilirler. Böylece çocuk için kurban rolünün tohumları atılmış olabilir. Örneğin, çocuğunu korumak için aşırı kurallar koyan ebeveyn, çocuğunun kendisini kurban ve korunmaya muhtaç gibi hissetmesine neden olabilir. Ebeveyn de çocuğun kurtarıcısı rolünü benimsemiş, çocuğun sorumluluklarını da onun adına yapan birine dönüşmüş olabilir. Çocuk ebeveyni ya da başka kurtarıcı tarafından kurtarılabileceğini düşündüğünden kurban rolünü devam ettirebilir. Çünkü kurtarılmak çocuk için sevildiğini hissetmenin bir yolu olmuş olabilir. Hatta diğer ebeveyn de kurban rolündeki çocuğunun bu rolden kurtulması için ona baskı yapabilir ve suçlayıcı rolündeki ebeveyne dönüşebilir. Bu baskı yüzünden, kurtarıcı olan ebeveyn burada da devreye girip çocuğunu korumaya çalışabilir. Bu nedenle ev içinde ikili koalisyonlar oluşabilir ve ilişkiler zarar görebilir. Suçlayıcı ebeveyn, öfkesini kurtarıcı olan ebeveyne yönlendirdiğindeyse çocuğun da kurtarıcı rolünü benimsemesi kaçınılmaz olabilir. Böylece, bu ailedeki çocuk, yetişkin olana kadar tüm rolleri gözlemlemiş ya da deneyimlemiş olacaktır.
Drama üçgeninde her rol kendi olumsuz yönlerine sahiptir ve ihtiyaçlarını karşılamak için başarısız bir şekilde çalışır. Drama üçgeninin kazananı yoktur. Birey, drama üçgenine hangi rolle başlamış olursa olsun, kaçınılmaz olarak bir kurban olur. Bunun nedeni, drama üçgenlerinin bireylerin sağlıklı ve özerk olmasını kısıtlamasındandır (Kissel, 2022).
Karpman’ın (1968), ortaya koyduğu “Drama Üçgeni’ nden hareketle:
- Ebeveyn olarak farkına varmadan drama üçgeninin oluşumuna katkınız olabilir. Drama üçgenindeki rolleri bilmek ve fark etmek bu katkıyı önlemenize yardımcı olmak açısından önemlidir.
- Kendi hayatınızda sağlıklı sınırları araştırarak, uygulayarak çocuğunuzun da sizi model almasını sağlayabilirsiniz.
- Çocuğunuzdan beklentilerinizi ona açık bir şekilde ifade edebilirsiniz.
- Çocuğunuzun ihtiyacını fark etmesine yardımcı olacak sorular sorarak rahatsızlık duyduğu duruma farklı bakış açısı geliştirmesine destek olabilirsiniz
- Çocuğunuz, ihtiyacını fark ettiğinde bu ihtiyacı giderici adım atması için onu yüreklendirebilirsiniz.
- Çocuğunuza yaşına uygun sorumluluklar verebilirsiniz.
- Çocuğunuzu başkalarının sorumluluğunu üstlenmek yerine kendi ihtiyaçlarının sorumluluğunu alması yönünde teşvik edebilirisiniz.
- Çocuğunuza uygulaması gereken kuralların sebeplerini açıklayıp onun da fikrini alabilirsiniz.
- Çocuğunuz bir problem yaşadığında çözmeye çalışmadan çocuğunuzu dinleyebilirsiniz. Önce onun çözmesi için vakit tanıyıp sonra eğer ihtiyacı olursa çözüm yollarını beraber tartışabilirsiniz.
- Çocuğunuzu bulunduğu olumsuz durumdan hemen kurtarmak yerine gözlemci olmaya özen gösterip yardım istediğinde ona destek olabilirsiniz.
- Çocuğunuzu duygularını paylaşması için teşvik edebilirsiniz.
- Çocuğunuz duygularını paylaştığında o duyguların etkilerini çocuğunuzla birlikte ele alabilir, duygular hakkında düşünmeye başladığınızda etkilerinin nasıl dönüştüğünü fark etmesini sağlayarak sürecine eşlik edebilirsiniz.
Son Söz…
Hayattaki birçok rol gelip geçerken bazıları bir ömür boyu kalır. Shakespeare’in (2019) de , dediği gibi bebeklik çağıyla başlayan rol, okul çağı çocuğu olmayla birlikte çoğalmaya başlar. Yetişkinliğe doğru ilerlerken, hayat sahnesinde birden fazla rol aynı anda varlığını hissettirir. Öğrenmenin başladığı ilk yer olan ailede, rollerin sınırlarının net ama aynı zamanda geçişlerin mümkün olabilmesi sağlıklı aile modeli için önemlidir. Hayat sahnesinde roller artarken “sağlıklı aile” modeli içinde büyümek, çocuklar ve gençlerin yeni rolleri benimsemelerini ve sınırlarını korumalarını kolaylaştıracaktır.
Yazan:
Edanur Altınöz
Uzman Psikolojik Danışman
Kaynakça
Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
Campbell, D., & Draper, R. (1985). Applications of systemic family therapy. Grune & Stratton, London.
Karpman, S. (1968). Fairy tales and script drama analysis. Transactional analysis bulletin, 7(26), 39-43.
Minuchin S. (1974).Families and family therapy.Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.
Shakespeare, W. (2019). Nasıl Hoşunuza Giderse. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Özburun, N. (2018). Derleme: Genel Sistem Teorisinden Etkilenen Aile Terapisi Modellerinin Karşılaştırılması. Türkiye Bütüncül Psikoterapi Dergisi, 1(2), 172-188.
Zerin, M. (1988). An application of the drama triangle to family therapy. Transactional Analysis Journal, 18(2), 94-101.
Zimberoff, D. (2021). Kurban Tuzağından Kurtulmak. Lena Psikoloji Yayınları.
İnternet Alıntısı, Cory, S., Understanding Drama Triangles-Boundaries in the Family, https://workscounselingcenter.com/understanding-drama-triangles-boundaries-in-the-family/ adresinden 22 Ekim 2022 tarihinde alınmıştır.
İnternet Alıntısı, Dysfunctional Families and Drama Triangle, https://strengthtoheal.org/healing-from-trauma/ adresinden 22 Ekim 2022 tarihinde alınmıştır.
İnternet Alıntısı, Escaping Conflict and the Karpman Drama Triangle, https://www.bpdfamily.com/content/karpman-drama-triangle adresinden 22 Ekim 2022 tarihinde alınmıştır.
İnternet Alıntısı, Kissell, K., Karpman’s Drama Triangle, https://www.drkathrynkissell.com/resources/karpmans-drama-triangle/# adresinden 22 Ekim 2022 tarihinde alınmıştır.
