Meslek Seçimi ve Kariyer Planlama

İçinde bulunulan çağda tanınan ve bilindik kimi meslekler zamanla işlevlerini yitirirken, toplumun ve insanların bireysel ihtiyaçları ile yeni şekillenen meslekler, iş yaşamının yükselen değerleri olarak gençlerin seçenekleri arasında yerini alabilmektedir. Son dönemlerde yüksek teknoloji, yapay zekâ, robotlar, üç boyutlu yazıcılar, otonom araçlar, yenilenebilir enerji, genetik, uzay ve nano-teknolojileri bu değişime örnek oluşturabilecek alanlardan bazılarıdır. Bu değişimle birlikte bireyin gelişmelere ayak uyduracak şekilde beceriler kazanması da kaçınılmazdır.

Yeşilyaprak, B.(2012), editörlüğünü de yaptığı “Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı: Kuramdan Uygulamaya” adlı kitapta küresel ve toplumsal değişimlerin çalışanlarda yeni beceri, tutum ve davranışlar gerektirdiğini ifade etmektedir. Bireylerin kendi kariyerlerini yönetebilmeleri için yeni beceriler öğrenmeyi sürdürmelerinin önemini vurgulamıştır. Değişim ve belirsizliğe tolerans gösterme, farklı özellikteki kişilerle etkili iletişim kurabilme, birlikte çalışabilme, hızla değişen iş dünyası taleplerine uyum sağlayabilme, mesleki bilgileri etkili kullanabilme gibi yeterliklere de sahip olmalarının gerekliliğini belirtmektedir. Bireylerin uyum sağlaması gereken çalışma koşullarındaki değişikliklere aşağıdaki örneklerle dikkat çekmektedir.

Bir meslekte bir ömür geçirilmesi yerine yaşam sürecinde daha fazla meslek alanına yönelebilmek,
Tek bir işe yoğunlaşmak yerine bir anda birkaç işi bir arada yürütebilmek,
Bir alanda ve derinliğine uzmanlaşmanın yanı sıra pek çok alanda da beceri ve yeterlilikler geliştirebilmek,
Dinamik, değişen rol ve görev tanımlarına ayak uydurabilmek,
Yalnızca diplomaya odaklanmak yerine yaşam boyu eğitim ve sürekli gelişime açık olmak,
Güvenceli işlerde çalışmak yerine değişkenliğin olduğu ortamlara uyum sağlayabilmek,
Girişimcilik, yenilikçilik ve yaratıcılığa uyum sağlamak,
Sabit çalışma koşullarının olduğu iş yapılarının yerine proje bazlı işlere yönelebilmek,
Nitelikli tek bir bireye odaklanmanın yerine uyumlu ekip çalışmasına önem vermek.

Geleceğin Meslekleri İçin Gerekli Beceriler

Meslek seçim sürecinde bireyin öncelikle kendini tanıması önem taşımaktadır. İş dünyasında çalışan bireylerde aranan özellikler konusunda Dünya Ekonomik Forumu’nun birçok araştırması bulunmaktadır. Bu forumun 2016 yılında yayınlanan raporunda iş tanımlarının nasıl değişeceği ele alınmıştır. Raporda insan gücünün özellikleri; yetkinlikler, temel beceriler ve çoklu işlevsel beceriler olarak üç grupta özetlenmektedir. Her meslek grubunda yer alan kişiler için gelecekte öncelik taşıyacak özelliğin çoklu işlevsel beceriler olacağı belirtilirken, meslekle ilgili teknik bilgilerin sürekli değiştiği, bu nedenle bilişsel esnekliğe sahip olunmasının önemli olduğu, çalışılan ekiple birlikte hareket edebilmenin öncelikli olarak tercih edilebileceğinin altı çizilmektedir.

İş yaşamında beklenilen becerilerin geliştirilmesi için ihtiyaç duyulan yetkinlikler…

Yetkinlikler

Temel beceriler

Çoklu işlevsel beceriler

Bilişsel yetkinlikler

– Bilişsel esneklik

– Yaratıcılık

–Mantıksal akıl yürütme

– Problemlere duyarlılık

– Matematiksel akıl yürütme

– Görselleştirme

İçerik becerileri

– Aktif öğrenme

– Sözel anlatım

– Okuduğunu anlama

– Yazılı anlatım

– Bilişim teknolojileri okuryazarlığı

Sosyal beceriler

– Diğerleriyle eşgüdümlü çalışma

– Duygusal zeka

– Müzakere

– İkna

– Hizmet eğilimi

– Diğerlerini yetiştirme ve öğretme

Kaynak yönetimi becerileri

–Finansal kaynakların yönetimi

– Materyal kaynakların yönetimi

– İnsanların yönetimi

– Zaman yönetimi

Fiziksel yetkinlikler

– Fiziksel güç

– El becerisi ve hassasiyeti

Süreç becerileri

– Aktif dinleme

– Kritik düşünme

– Kendini ve diğerlerini izleme

Sistem becerileri

-Yargı ve karar verme

– Sistem analizi

Teknik beceriler

– Ekipman bakım ve tamiri

– Ekipman işletimi ve kontrolü

– Programlama

– Kalite kontrolü

– Teknoloji ve kullanıcı deneyim tasarımı

– Sorun giderme/ çözüm bulma

Karmaşık problem çözme becerileri

– Karmaşık problem çözme

Tablo – 1 (http://reports.weforum.org/future-of-jobs-2016/skills-stability/)

Kariyer Planlamada Yaşanan Değişimler ve Karar Verebilme

Yeşilyaprak, B.(2012), kariyer planlama sürecinde; bireyin edilgen konumdan, etkin konuma geçmesinin keşfetmek için çabalamasının, kendi ihtiyaçları doğrultusunda beceriler geliştirmesinin, yaşam boyu gelişme isteği taşımasının öneminden bahseder. Alternatifli seçimlere, değişime açık olabilmenin önemini de vurgular. Gencin bu değişimlere ayak uydurabilmesi için bireysel sorumluluk alması ve yaşamını planlama ihtiyacını hissetmesinin önemine değinir. Amerikan Okul Danışmanları Derneği (ASCA), Kariyer Planlamada Altı Adım kitapçığında gençlerin gelecekle ilgili yaşanan değişimlere ayak uydurmalarının sağlanması için “motive edilmelerinin, tutkularını ve gerçekten onları mutlu edecek şeyleri bulmalarına destek olmanın” öneminden söz eder.

Kendisiyle ilgili kararlar alma konusunda sınırlı deneyime sahip olan gençlerin ilgi duyduğu, yapmaktan hoşlandığı şeyleri keşfetmesi, bu doğrultuda kararlar verebilmesi kimi zaman zorlayıcı bir süreç olabilir. Geleceğe dair alınacak önemli kararlar neredeyse ilk deneyimidir ve genci kaygılandırarak, karar verme aşamasında bazı güçlükler yaşatabilir. Karar sürecini deneyimleyen gencin sürece dâhil oluşu önemlidir. Bu süreç kendini ve meslekleri tanıyarak, hedefler belirleyerek, hedefine ulaşmak için zamanı doğru planlayarak sürece dâhil olması ile kolaylaşır. Bu adımlardan her biri yaşamının direksiyonuna geçen gencin büyümesine de katkı sağlamış olur.

Bireyin kendine uygun meslekleri, sonra bu mesleklere yakın diğer alanları belirlemesi gerekir. Örneğin yetenek ve ilgi alanlarına en uygun bulduğu meslek tıp ise ve mühendisliklere de biraz ilgi duyuyorsa birbiri ile ilişkili alanların yani genetik, tıp mühendisliği, biyomedikal mühendisliği gibi meslek alanlarının ne iş yaptığını da öğrenmesi yararlı olacaktır. Bir mesleği tanımanın en iyi yolu da mümkünse iş yerinde bulunmak ve olanak varsa o işi yapan insanların günlük rutinlerini gözlemlemektir. Meslek seçiminin netleşmeye başladığı aşamada bireyin o meslekte istihdam olanaklarının ne yönde değişime uğrayacağını değerlendirmesi de önemlidir. Yayınlanan istatistik verileri, iş yaşamı hakkındaki yorumları takip etmek, üniversitelerden hangi alanlarda, yılda kaç kişinin mezun olduğunu incelemek fikir verici olabilir. Bu bilgiler alanda bazı uzmanlıklar elde etmek, üniversite sürecinde ek olarak bazı sertifikalar almak için de yol gösterici olabilir.

Okul Yıllarındaki Gelişim ve Okul Desteği

Okul yaşamı geleceğe hazırlık sürecinde gencin kendini tanıması, yeteneklerini, ilgilerini, değerlerini öğrenmesi, bu doğrultuda sosyal aktiviteleri deneyimlemesine olanak vermesi açısından destekleyici bir işleve sahiptir.

Gencin mesleki ilgisinin, yoğunlaşarak net bir hedefe, bir kariyer planına dönüşmesi, çoğunlukla lise yıllarında gerçekleşmektedir. Bu planlama sırasında genç birçok bilgiye ihtiyaç duyar. Mesleki hedefin netleşmesi aşamalarında, gencin hazırlık süreci için nasıl bir çalışma gerektiği, yurt içinde ve yurtdışında okul seçeneklerinin ve hazırlanması gereken sınavların neler olduğu, ne zaman, nasıl ve hangi yollarla başvurabileceğine ilişkin bilgilerin cevaplarını bulma konusunda okul ortamı yol göstericidir.

Okul, hedeflerini yavaş yavaş oluşturmaya başlayan gençlere ayrıca iş yaşamının pratikleri ile karşılaşmasına olanak sağlar. Üniversitelerin istediği portfolyo dosyalarını hazırlamak, CV örneklerini incelemek kendileri ile ilgili bilgileri netleştirmek konusunda destekleyici nitelik taşır. Böylece gencin bir iş ortamında tercih edilmesi için gereken becerileri nasıl geliştirmesi gerektiği ile ilgili fikirleri de oluşmaya başlar.

Kariyer Yolunda Ailenin Desteği

Mesleklerin ilerleyen yıllarda daha da çeşitleneceği düşünülürse, bir gencin kariyerini planlarken, desteğe ihtiyaç duyabileceğini unutmamak gerekir. Kariyer planlama sürecinde en son basamaklar; meslekleri tanıma, ilgi, yetenek ve değerlerini tanıma, kişisel nitelikleri ile meslekler arasındaki ilişkileri anlama, iş yaşamı ve çalışmaya ilişkin olumlu tutum geliştirme olarak düşünülebilir. Oysaki duygusal, sosyal, eğitsel alanlardaki hazır bulunuşluk olmadan bu sürece başlamak seçim yapmayı zorlaştırmaktadır ve daha yoğun desteği gerektirmektedir. Bireyin doğumuyla başlayan süreçte birçok gelişim alanında kazandığı beceriler, kariyer planlama sürecini etkilemektedir. Sosyal duygusal alandaki gelişim önemlidir. Bireyin her yaşın gerektirdiği gelişim dönemi görevlerini yerine getirebilmesi, kendini tanıması, benlik algısı, özerkleşmesi karar verebilme sürecini etkilemektedir. Çevreye uyum sağlayabilme, öğrenmeyi öğrenme, verimli ders çalışma becerileri kazanma, eğitimiyle ilgili karar verebilme, çalışmalara istekle katılabilme, başarısını etkileyen etmenleri fark edebilme gibi eğitsel alandaki kazanımları da kariyer planlama sürecini etkilemektedir.

Bu uzun hazırlık sürecinde okul tarafından anne babalara yönelik olarak gerçekleştirilen bilgilendirmelerin takip edilmesi önemlidir. Yaş düzeyinin ihtiyaçları ile şekillenecek bu bilgilendirmelerin yanı sıra bireysel takip ve yönlendirmelere de ihtiyaç duyulabilir. Örneğin sorumluluk alabilme konusunda ilkokul dönemlerinde anne babaya yapılan öneriler aslında gencin kariyer planlama sürecinde etkili kararlar verebilmesinin ilk adımlarını oluşturmaktadır. Bazen anne babalar tarafından çocuğunun sorumluluklarını onun yerine yapmak daha kolay bir yol olarak tercih edilmektedir. Bu kolay yol, lise dönemine geldiğinde akademik sorumluluklarını üstlenme, hedef koyabilme, ders seçme, melek seçme gibi konularda zorlanmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle anne babaların okulun yönlendirmeleri ile tutumlarını düzenleyebilmeleri kariyer planlama sürecine katkı sağlayabilmeleri açısından önemlidir. Lise döneminde, ders seçimi, meslek seçiminin somut olan ilk adımıdır. Bu süreçlerde anne babanın, çatışmacı diyaloglar yerine, kendini tanıma sürecine destek veren anne baba yaklaşımları önemli katkılar sağlayabilir.

Her genç, kariyer yolculuğu sürecini kendi yönetmek ister. Aile, kendi kararlarını vermesi konusunda destek olarak isteklerine saygı duyarak gence eşlik etmelidir. Bazen anne – babalar kendi geçmişlerinden etkilenerek çocuklarının kariyer planlamalarını kendi mesleki seçimleri doğrultusunda ilerlemesini ya da tam tersi kendi meslekleri dışında bir iş yapmasını beklemekte ve bu konuda genci zorlayıcı tutumlar sergileyebilmektedir. Bu tutumların yerine kendi seçimleri doğrultusunda ilerlemek isteyen gence destek vermek, onu hedefleri doğrultusunda cesaretlendirmek, bu yolculuk sırasında karşısına çıkabilecek engelleri onunla ele almak, bunları net biçimde görmesini veya yön değiştirmesine olanak sağlayarak gerekli stratejiler geliştirmesine destek olmak önem taşır. Gencin kariyer yolculuğunda yön değiştirme ihtimalleri olabileceğini, kendini tam anlamıyla mutlu edecek hedefi belirlerken hem kendini, hem de hedefleri daha iyi tanımaya başlayacağı için farklı yönlenmeler, farklı stratejiler geliştirebileceğini de bilmek gerekir. Hedef değiştirme ihtiyacı duyan gencin, giderek daha uygun, daha gerçekçi, daha somut olana doğru bir değişim halinde olduğu unutulmadan, hedef değişikliklerini destekleyebilecek yaklaşımlar sergileyebilmek önemlidir.

Okulda gerçekleştirilen kariyer sürecini destekleyici çalışmalara katılmasının yanı sıra ailenin genci bireysel araştırmalar yapması için yönlendirmesi ve ufkunu açan çeşitli atölye çalışmalarından, sertifika programlarından haberdar olmasını sağlaması ve bunlara katılması için desteklemesi oldukça kıymetlidir. Anne babanın, kendi iş yaşamında karşılaştığı sorunlar, bu sorunlara nasıl çözüm ürettiği üzerinden paylaşım yapması, gencin ortaya koyduğu varsa çözüm önerilerini önemsediğini hissettirmesi, kendi ve çevresindeki yakınlarının iş yerlerine gencin ziyaret etmesini sağlaması ve orada zaman geçirmesine olanak tanıması oldukça destekleyicidir. Gencin ilgi duyduğu meslek alanında rol model alabileceği kişilerle tanışması, onlarla sohbet edebilmesi, sorularını sorabilmesi ve onları kişisel iletişim ağına katabilmesi için de aile ve çevre destek verebilir. Ayrıca gencin hobiler edinmesine ve bu hobilere zaman ve emek harcamasına olanak tanınması destekleyici olacaktır.

Son Söz…

Kariyer planlama temelleri çocukluk çağlarında atılsa da yaşam boyu sürecek bir yolculuktur. Bireyin kendine dair keşifleri bu süreci zenginleştirecek ve farklı seçeneklerin varlığını ortaya koyabilecektir. Unutulmamalıdır ki, doğru zaman ve doğru dinamiklerin bir araya gelmesi ile pek çok değişkenin varlığını hissettirdiği karar süreçleri olgunlaşacaktır.

Yazan:
Yükselen İstengel
Uzman Psikolojik Danışman