İnsanoğlunu tüm canlılar içerisinde hem farklı hem de güçlü kılan onun düşünebilen bir canlı olmasıdır.
Günümüz insanı çağdaş yaşamın getirdiği değişik problem alanlarıyla karşı karşıya kalmaktadır. Bu problemler sayı, nitelik ve hız açısından bir önceki çağdan büyük farklılıklar göstermektedir. Yaşamda kalabilme çabası, ihtiyaçlar, sorunlar, engeller ve merak duygusu insanın düşünme becerisinin daha da geliştirmesini zorunlu kılmaktadır.
Bugünün çocuk ve gençleri, büyüdüklerinde belki de içinde bulunacakları şartlar gereği bizden çok daha fazla işi, çok daha pratik olup yaratıcı düşünerek yapmak zorunda kalacaklardır. Peki bunu nasıl başaracaklar?
Sizlerin de tanıdığı çözüm ustası kişiler vardır. Üç gündür uğraştığınız bir sorunu gelir iki dakikada çözerler ya da beş saat uğraşarak yaptığımız bir işi gelip iki saatte bitirebilirler. Acaba bu kişileri farklı kılan nedir? Doğuştan getirdikleri genetik özellikler mi onları pratik, yaratıcı, planlı bireyler yapmıştır? Yoksa bu özellikler geliştirilebilir mi?
Düşünme Becerilerinden Ne Anlıyoruz?
Düşünme; insanın doğuşu ile başlayan, sonraki süreçte doğrudan veya dolaylı olarak geliştirilebilen insana özgü bir niteliktir. Sorgulamayı, çözümler bulmayı, analiz etmeyi, olaylar arasında ilişki kurmayı gerektirir. Düşünme işlemi sonucunda ortaya çıkan zihinsel ürüne de “düşünce” denir.
21.yüzyıl bilgi toplumunda, bireylerin bilgiyi öğrenmelerinin ötesinde, yeni beceriler kazanmalarına gereksinim duyulmaktadır. Bu becerilerin en önemlisi bilgiye farklı açılardan bakabilme, yorumlayabilme, farklı çıkarımlara ulaşma, problemleri tanımlama ve onlara mantıklı ve etkili çözümler üretme becerileridir. Bireylerin problemleri tanımlamak ve çözmek için gerekli olan analiz, sentez, değerlendirme ve yaratıcılık gibi üst düzey düşünme becerilerinin geliştirilmesi önemlidir.
Çağımızın anne babalarının aşın koruyucu tutumları, çocukların düşünmesine olanak vermeden sorunlarını çözmeye çalışmaları hatta problem yaşanmaması için çocuktan önce çözümler bulmaları onların bu becerilerinin gelişimini yavaşlatabilmektedir.
Yaşamın ilk yedi yılında çocuklar gördüklerini ya da duyduklarını anlamayı, temel dil ve iletişim becerilerini geliştirmeyi, bedensel dengelerini sağlamayı, karmaşık hareketler yapabilmeyi, elleriyle eşyaları kullanmayı, harf ve semboller oluşturmayı öğrenirler. Çocuk ne kadar fazla yeni deneyimlerle ve farklı uyarıcılarla bir araya gelirse düşünme becerilerini o derece etkin kullanır. 10-12 yaşa kadar beyin çok sayıda nöron bağlantıları oluşturarak gelişimini sürdürür.
Ergenlikle birlikte beyin gelişimi yavaşlamaya başlar. Buradaki önemli nokta, beynin “Kullan ya da Kaybet” ilkesidir. Kullanmadığımız nöronları kaybederiz. Bu nedenle beynimizin mümkün olduğu kadar çok bölümünü kullanmak hayati önem taşır. Kısacası yeni öğrenmeler, yeni deneyimler beyinde yeni bağlantıların şekillenmesine neden olur. Yaşımız ne olursa olsun, düşünme becerileriyle ilgili yaptığımız egzersizin beynimizde olumlu bir etkisi olduğunu unutmayalım.
Aşağıda yer alan şekil düşünme becerilerini oluşturan alanları göstermektedir.
Anlama Becerisi
Çocuğa sunulan bilgilerin gerçekte ne ifade ettiğinin algılanması ve anlaşılmasıdır. Bu beceriyi geliştirmek için çocuk öğrendiği ve anladığı bilgileri başka durumlara transfer etmeye yönlendirilmelidir. “Açıkla”, “anlat”, “tanıt”, “tahmin et”, “göster”, “söyle”, “incele” vb. sorular çocuğun anlama becerisini geliştirmede önemli yer tutar.
- “Kardeşini bize tanıtır mısın?”
- “Bu ağaç nasıl meyve veriyor anlatır mısın?”
- “Bu şeklin ne olduğunu tahmin eder misin?”
- “Köpek nasıl havlar gösterir misin?”
- “Benzer ses çıkaran hayvan var mı?”
- “Tekerlekle simit arasında nasıl bir ilişki vardır?”
Analiz Becerisi
Karmaşık konularla ilgili düşünmek, çözümleme yapmak zordur. Bu nedenle daha fazla bilgi ve tanımlamalara ulaşmak için, bütünü parçalara ayırmamız gerekir. Böylelikle o konu üzerinde düşünmek, öğrenmek veya çözüme gitmek kolaylaşır.
Analiz becerisinin içinde, bilgiyi ayırt etme, çeşitli özelliklerine göre sınıflandırma, karşılaştırma, diğer parçalarla ilişkilendirme, kategorilere ayırma yer almaktadır.
- “Bu hikâyede anlatılmak istenen nedir?”
- “Bunu adım adım anlatabilir misin?”
- “Erkek ile kadın arasındaki en önemli farklılıklar nelerdir?”
- “Bitkilerle hayvanlar arasındaki benzerlikler nelerdir?”
- “Bir meyvenin evimize gelene kadar olan aşamalarım anlatır mısın?”
Sentez Becerisi
Gözlemler ve deneyimlerle elde edilen bilgilerin ve becerilerin birleştirilerek yeni, özgün bir fikir, bir ürün meydana getirilmesidir. Sentez becerisi içinde, öneride bulunma, genelleme yapma, formüle etme, sonuç çıkarma, birleştirme, bulma ve geliştirme yer almaktadır.
- “Bu odadaki eşyaları yeniden düzenlesen nasıl yaparsın?”
- “Çöpleri çöp kutusu yerine yere atarsak ne olur?”
- “Yazın kar yağarsa ne olur?”
- “Ay’da yaşasaydık, nasıl bir yaşantımız olurdu?”
- “Oyuncakları dolaba koymak yerine yer de bırakırsak ne olur?”
Planlama
Bireyin, problemlere çözümler ürettiği, bu çözümleri değerlendirdiği, çözümlerden uygun olanım seçtiği ve uyguladığı zihinsel bir işlemdir. Planlama, bir işi daha iyi, daha basit şekilde yapmanın yollarını aramak olabileceği gibi, yapılacak olanların organizasyonunu da içerebilir. Çocuklar problem çözme ve karar verme becerisini aşama aşama öğrenirler.
- “Planım uygulamak için hangi stratejileri oluşturdun?”
- “Bulduğun çözüm yolunun ne tür sonuçlar yaratacağını tahmin ediyorsun?”
- “Bulduğun çözüme seni hangi aşamaların ulaştıracağını düşünüyorsun?”
- “Bu karar vermenin nedeni nedir?”
- “Bu çözüm işe yaramazsa alternatif bir çözüm ürettin mi?”
- “Sence bulduğun çözüm niçin işe yaradı/yaramadı?”
Yaratıcı Düşünme
Akıcı bir şekilde yeni fikirler ve seçenekler oluşturmak, mevcut kavramlar arasındaki ilişkilerden yeni kavramlar üretebilmektir.
Yapılan bir araştırmada, elektronik üzerine eğitim gören öğrencilerden basit bir elektrik devresini tamamlamaları istendiğinde öğrencilerin %97’si devreyi tamamlamak için yeterli kabloya sahip olmadıklarını belirtmişlerdir. Öğrencilerden sadece %3’ü devreyi tamamlayacak başka bir malzeme aramışlar ve bunun için tornavida kullanmışlar. Bu öğrenciler esnek düşünerek farklı seçenekleri gözden geçirebilmişler ve hedefe ulaşmışlardır. Çocuğun ve gencin yaratıcı olabilmesi için olgu ve olaylara ilişkin sürekli sorular sorması, dış dünya ile etkileşime girmesi gerekir.
- “Bir dakika içinde bir kâğıt bardağı kaç farklı amaç için kullanabileceğini yaz.”
- “Daire şekli ile kaç değişik resim çizebilirsin?”
- “Çocuklar için bir oyun makinesi yapsaydın ne üretirdin?”
Hafıza / Bellek
Beynimizin duyu organları aracılığıyla aldığı bilgi ve uyarıları ileride kullanmak üzere depoladığı merkezdir. Belleğimizin üç işlevi vardır. Uyarıcıların algılanması, depolanması ve geri çağrılmasıdır. Belleğin etkin kullanımı bu üç işlevin başarısına bağlıdır.
İç ve dış dünyamızdan sayısız uyarıcı alırız. Bunların bir kısmı, koku, sıcaklık, ses ve renk gibi basit, diğerleri ise konuşma, yazı, resim ve deneyim gibi karmaşık uyarıcılardır. Bu kadar çok uyarıyla baş edebilmek için beynimiz “seçici” davranır. Seçme işlemi, bilgi birikimimiz, ilgilerimiz, ihtiyaçlarımız, inançlarımız ve geçmiş yaşantılarımıza bağlıdır. Seçilen bilgi, depolama sürecinden geçerek hafızaya yerleştirilir. Örneğin, sık kullanılan giysileri dolabın ön tarafında, az kullanılan giysileri arka bölümünde olacak şekilde yerleştiririz. Bazen de yeni aldığımız bir kazağı, az kullanılan bir pantolon ile takım oluşturup giyebiliriz. Zamanında ve uygun bir şekilde bilgiyi geri çağırabilmek için beynimiz de, uyarılan sınıflandırır, öncelik sırasına sokar ve eski depolanan bilgilerle ilişkilendirir.
Hafıza çalışma yoluyla geliştirilebilir. Yaşantımız içinde algıladığımız olaylar, beynin bazı dokuları ve sinir merkezleri üzerinde etki yapar. Hafızayı geliştirme işlemi, bu etkilerin kuvvetlendirilmesi ve saklanmasıdır. Etkiler ne kadar temiz ve düzenli saklanırsa hatırlanması da o kadar kolay olur. Ne kadar çok duyuyu, hatırlamak istediğimiz bilgi üzerinde yoğunlaştırırsak o kadar kalıcı olur ve hatırlanması kolaylaşır. Daha önce hiç portakal görmemiş bir kişiye portakalı gösterdiğimizde ve belli bir süre sonra sorduğumuzda hatırlaması çok güç olabilir. Ancak bu kişi portakalı ellediğinde, yediğinde ve kokladığında belli bir süre sonra hatırlaması çok daha kolay olacak ve bize portakalla ilgili birçok bilgi aktarabilecektir.
Dikkat
Bir bilgiyi anlamak, öğrenmek ve kavramak için gösterilen zihinsel çabadır. Dikkatimizi toplamadan yeni bir bilgi öğrenmek, bir problem üzerinde düşünmek, bir planlama yapmak, verimli çalışmak mümkün olmamaktadır. Ayrıca dikkat olmadığında kişide çalışmaya karşı ilgi ve istek de azalmaktadır.
Yapılan araştırmalar göstermektedir ki, kalıcı bir öğrenme gerçekleştirebilmenin ilk adımı çocuğun dikkatini çekebilmektir. O andaki uyarıcıya, duruma, konuya dikkatini verebilmesi için de bunların çocuğun ilgisini çekiyor olması veya o konuya ihtiyaç hissediyor olması ilk koşul olarak gerekmektedir. Örneğin; yemek yemek istemeyen çocuğunuza yemek yemesinin önemini vurgulamak yerine “Sence başarılı olan sporcular bunu neye borçlular?” gibi sorularla ilgisini konuya çekmek daha etkili olacaktır.
“İyi bir zekaya sahip olmak yeterli değildir. Önemli olan onu iyi kullanmaktır.”
– Descartes
Düşünme Becerilerinizi Geliştirebilirsiniz
“İnsanlar öğrenme dürtüsüyle doğarlar. Öğrenmeye karşı merak ve bundan duyulan zevk insanın doğasında vardır. Bunlar bebeklikten başlayarak zamanla yok edilir.”
– W. E. Deming
Düşünmek, zihnin sınırlarını zorlamak zevkli bir uğraş olabilir. Çocuk, bir salıncakta sallanırken ya da kaydıraktan kayarken nasıl bedenini kullanmaktan hoşlanıyorsa, zihnini kullanmaktan da aynı şekilde hoşlanabilir. Yeter ki, ona sunulan bilgi seviyesine uygun olsun ve cazip bir şekilde sunulsun. Örneğin; 2 yaşında bir çocuğa 8 parçalı yap-boz verdiğimizde keyifle yapmaya çalışacaktır. Ancak 30 parçalı bir yap-boz verdiğimizde yapmakta zorlanacak ve sıkılacaktır. Bundan sonra verilen yap-bozları yapma isteği azalacaktır. Önemli olan çocuğa sunulan materyal ve etkinliklerin bir zorunluluk, bir ödev gibi değil; oyunlaştırılıp eğlenceli hale getirilerek verilmesidir.
Farklı faaliyetler beynin farklı bölümlerini çalıştırdığından çocuklarımıza sunacağımız etkinlikleri çeşitlendirmek önemlidir. Her hafta sonu tiyatroya gitmek yerine, sinema, müze, gezi ve oyun parkı gibi etkinliklerle onun yaşamını çeşitlendirmek çok daha geliştirici olacaktır. Özellikle etkileşime dayalı etkinliklerin, çocuğun bilişsel gelişimini çok daha güçlendirdiği söylenebilir. Bir araştırmada, farklı etkinlikler yapan insanların beyinlerinde ölçümler yapılmıştır. Bu ölçümlere göre, televizyon izlerken beynimizin küçük bir bölümü aktif olurken, kitap okuduğumuzda daha büyük bir bölümün, yüksek sesle kitap okuduğumuzda ise daha da büyük bir bölümünün aktif olduğunu belirlenmiştir.
Beynin farklı bölümlerini çalıştırarak çocuğunuzun düşünme becerilerini geliştirebilecek, yaşına uygun ve zevk alabileceği etkinlikleri sizler için derledik.
“Dehanın 10’da 1’i yetenek, 10’da 9’u da çalışmaktır.”
– Albert Einstein
0-6 YAŞ DÖNEMİ
- Kitap Okuma
Çocuklara düzenli kitap okuduğunuzda, kelime hazinesinin zenginleşmesi yanında, dil ve hafıza gelişimi de hızlanacaktır. Ayrıca okuma sevgisine de destek sağlamış olacaksınız.
- Masal / Hikâye Anlatmak
Hikâyeleri çocuklara anlattığınızda zihinsel gelişimleri etkin hale gelecektir. Bu süreç dikkatlerini yoğunlaştırmalarına ve zihinlerinde hikâyenin resmini yaratmalarına olanak verecektir.
- Görsel Okuma
Resimli bir hikâye alıp, önce resimlerine bakarak hikâyede neler olduğunu anlatmasını isteyebilirsiniz. Hikâyenin kapağını göstererek “Sence bu hikâye ne ile ilgili olabilir?”, “Bu hikâyede kimler var? Nasıl bir yerde geçiyor?”, “Bu resimle ilgili sen bir hikâye oluştursan nasıl bir hikâye olurdu?” gibi sorularla onun hayal dünyasını da işin içine katarak yeni fikirler üretmesini sağlayabilirsiniz.
- 5N İK Soruları
Okuduğunuz hikâyeler veya izlediğiniz filmlerden sonra ne, nerede, ne zaman, nasıl, niçin ve kim sorularıyla hikâye veya çizgi film hakkında konuşabilirsiniz. Yaşanan olaylarda da bu sorularla düşünüp, çözümlemesini bekleyebilirsiniz. Birlikte gittiğiniz bir geziden sonra; “Bu gezide seni en çok ne etkiledi?, Gittiğimiz yer nerede idi?, Geziye ne zaman gittik?, Niçin gittik?, Bu gezide başka kimler vardı?” şeklinde sorular sorabilirsiniz.
- Etkinlik Kitapları
Çocuklarınızla yaşına uygun kitap çalışmaları yaptığınızda dikkat, hafıza, kavram bilgisi, ince motor, yaratıcılık, akıl yürütme, yönerge alma gibi becerilerinin gelişimini destekleyebilirsiniz. Örneğin; benzerini bulma, farklı olanı bulma, gizlenmiş nesneyi bulma, çalışmayı yönergeye uygun tamamlayabilme, sayı birleştirme, sayı-sembol eşleştirme, labirent, nokta birleştirme çalışmaları yapabilirsiniz.
- Kutu Oyunları
Çocukların çeşitli kutu oyunlarını oynaması, gelişiminin hangi aşamasında olursa olsun öğrenme becerisini zenginleştirir. Bu tip oyunlar planlama yapma becerilerini, dikkat sürelerini, motor, sosyal ve dil becerilerini destekler. Analitik düşünme becerilerini de güçlendirir. Kutu oyunlarının seçiminde çocuğun yaşı, sahip olduğu becerileri ve desteklenmesi gereken alanlar (dikkat, planlama, analitik düşünme, hafıza vb.) dikkate alınmalıdır.
- Sohbetler
Ebeveynlerin çocuklarıyla yaptıkları sohbetler onların bilişsel gelişimini inanılmaz derecede etkiler. Çocuğunuzla tanıdığınız insanlar, yaşadığınız olaylar, yolda gördükleriniz, aile ile ilgili konular, kendi çocukluğunuz, onun okulda yaşadığı olaylar hakkında konuşabilirsiniz. Yetişkinler çocuklarıyla günlük konularda konuştuklarında, onların gözlemlerini ve düşüncelerini dinlediklerinde duygusal anlamda da kendilerini çok daha özel hissedeceklerdir.
- Geziler
Farklı mekanlara yapılan geziler çocukların değişik uyarıcılarla karşılaşmalarını ve deneyimler yaşamalarını sağlar. Bu nedenle müze, sergi, orman, park gibi ortamlara geziler düzenlemek için zaman ayrılmalıdır.
7-12 YAŞ DÖNEMİNDE
- Sohbetler
Akşam yemeklerini birlikte yiyerek sohbet için daha fazla zaman yaratabilirsiniz. Birlikte izlenen film ve televizyon programlarından sonra bunlar üzerine konuşabilirsiniz. Bu paylaşımlar, ergenlik öncesi çocukların, gerçek olaylarla ilgili düşünmelerine ve olayları daha iyi sorgulamalarına yardımcı olacaktır. “Neden çalışmalıyız?”, “İnsanlar neden hırsızlık yapmamalı?”, “Böyle düşünmene ne neden oldu?” gibi sorular sormanız analitik düşünme, hafıza, yönerge alma ve yaratıcılık becerilerini geliştirecek, kelime hazinesinin artmasını da sağlayacaktır. Yaşanan olaylar veya izlediğiniz filmlerden sonra “Ne, nerede, ne zaman, nasıl, niçin ve kim” sorularıyla (5N1K) düşünüp, tartışıp, çözümlemeler yapmasını isteyebilirsiniz.
“Oyun, araştırmanın en üst biçimidir.”
– Albert Einstein
- Oyunlar
Kelime hazinesini ve hızlı düşünme becerisini geliştirmek için; küçük sayılarla hızlı toplama-çarpma egzersizi, süreli sözcük türetme oyunu, isim-şehir, sos gibi oyunları çocuğunuzla oynayabilirsiniz. “6 kişilik yemek masasına 12 kişiyi nasıl yerleştirirsin?”, “Aynı saatte iki sevdiğin arkadaşın seni evlerine oyuna davet etti. Ne yaparsın?” şeklinde sorular sorarak çocuğun strateji üretmesini sağlayabilirsiniz. Stratejik düşünme becerilerini geliştirmesi amacıyla kum oyunları alabilirsiniz. Bu oyunlar sonraki adımları planlamasını, karşısındakinin yerine kendisini koyarak duruma bakmasını ve problemlere çözümler üretmesini sağlayacaktır.
- Kitap Okuma ve Günlük Tutma
Sözcük dağarcığının gelişimi, hafızanın etkin kullanımı amacıyla kitap okuma (içinden ve yüksek sesle), düşündüğünü yazma ve günlük tutma gibi etkinliklere çocuğunuzu yönlendirebilirsiniz.
- Sudoku
Kısa süreli bellek, mantıklı düşünme ve akıl yürütme için çok yararlıdır. Kolay sudokulardan başlayıp, gittikçe zorlaştırabilirsiniz.
- Beyin Jimnastiği
Normalde yaptıklarının tersini yapmasını sağlayabilirsiniz. Dişini kullanmadığı eliyle fırçalayabilir, gözleri kapalıyken yazmaya çalışabilir. Çocuğunuzun rutinin dışında bir yol izlemesini sağladığınızda dikkatini geliştirerek beyninin daha aktif çalışmasını desteklemiş olursunuz.
- Fiziksel Aktivite
Beyni bütünsel olarak çalıştırır, beyne enerji akışını hızlandırır, el-göz koordinasyonunu ve dikkati güçlendirir. Bu amaçla masa tenisi, tenis, voleybol, basketbol, juggling gibi sporlara yönlendirebilirsiniz.
12 YAŞ VE ÜSTÜ DÖNEM
- Sohbetler
Gazete ya da dergi okuyup yaşanan olaylar üzerine konuşmak, soyut kavramları, değerleri, ahlaki konuları ele almak için çok önemli fırsatlardır. Çocuğunuzla günlük olayları, aile problemlerini, siyaset, çalışma hayatı gibi sosyal konuları konuşabilirsiniz.
“Deneyim düşüncenin, düşünce ise eylemin çocuğudur.”
– B. Disraeli
- Beyin Jimnastiği
Rutinin dışında bir yol izlemek dikkatin artmasını ve beynin daha aktif çalışmasını sağlar. Daha önce hiç denemediğiniz bir sporu yapmaya çalışmak, yeni yemek tarifleri öğrenmek, bilmece-bulmaca çözmek beyninizde yeni bağlantılar oluşturarak daha dinamik kalmasını sağlayacaktır.
- Beyin Fırtınası
Bir konu, olay veya problem hakkında serbestçe düşünmeyi içerir. Çocuklarınızın, mantıklı olup olmadığına bakmadan, olabildiğince çok sayıda fikir üretmelerini destekleyin. Bu onların sorun çözme becerilerini geliştirecektir.
- Fiziksel Aktivite
Fiziksel egzersiz yapmak, yürümek veya koşmak beyne bol oksijen gitmesini sağlayacağı için düşünme becerilerini hızlandıracaktır. Yapılan bir araştırmada, çok koşan farelerin hipokampuslarında yeni nöron sayısının (hafıza için önemli) koşmayan farelere oranla arttığı ve canlı kaldığı görülmüştür.
- Akıl Oyunları
Stratejik düşünme, organize olma, plan yapma ve çözüm üretebilme becerilerini geliştirir. Örneğin; satranç, tetris, fark bulma oyunları, tavla, domino, Tip Över, Rush Hour, Mangala vb.
Sizin İçin Seçtiklerimiz
Her türlü oyun ve oyun materyali satan mağazalarda bulabilecekleriniz:
| 0-6 YAŞ DÖNEMİ | 7-12 YAŞ DÖNEMİ | 12 YAŞ VE ÜSTÜ |
|
|
|
Yazan:
Belkıs Elitaş
Psikolojik Danışman
Nesrin Taşdemir Yılmaz
Uzman Psikolojik Danışman
